Nedir Bu Wellbeing?
Bir önceki yazıda “Pilotlar için Well-Being Neden Önemli?” sorusuna cevap aramıştık. Adı ne olursa olsun başta pilotlar olmak üzere, tüm havacıların hatta insanları iyi olma haline ihtiyaçları var. bir konuda fikir yürütmeye, düşünceler üretmeye başlamadan önce bu konunun nasıl bir temeli var kısa bir göz atmak gerektiğini düşünüyorum. Her şey bilim, psikoloji bilimi sınırlarında olmak üzere..
İyilik Hali kavramı Cambridge sözlüğünde, “kendini sağlıklı ve mutlu hissetme durumu” olarak açıklanır. Bu kavramın içine akıl ve ruh sağlığı, yüksek yaşam doyumu, refah, anlam duygusu ve stresle başa çıkma becerileri giriyor. Ancak, İyilik Halinin anlık mutluluktan çok daha geniş bir kavram olduğunu anlamak önemlidir. Mutluluğu içermekle birlikte, insanların yaşamlarından bir bütün olarak ne kadar memnun oldukları, amaç duygusu ve nasıl kontrol altında hissettikleri gibi başka şeyleri de içerir.
New Economics Foundation, iyilik halini şu şekilde tanımlamaktadır: İyilik Hali, insanların nasıl hissettikleri ve hem kişisel hem de sosyal düzeyde nasıl çalıştıkları ve hayatlarını bir bütün olarak nasıl değerlendirdikleri olarak anlaşılabilir.
Harvard Business Review ise İş Hayatında İyilik Halini şu şekilde tanımlanıyor: Çalışanların (ve kimi zaman ailelerinin) sağlık risklerini azaltıp hayat kalitelerini yükseltmelerini destekleyen, kişisel verimliliklerini arttıran ve firmanın karlılığını pozitif etkileyen davranışları benimseyip korumalarını destekleyen, organize ve işveren sponsorluğunda gerçekleşen programların bütünüdür.
Bir başka tanımla İyilik Hali (well-being) kişinin kendi yeteneklerini fark etmesi, gündelik yaşam stresi ile başa çıkabilmesi, verimli bir şekilde çalışabilmesi ve yaşadığı topluma katkı sağlayabilmesi (WHO, 2014); yaşamında olumlu duyguların (hedoni) ve pozitif psikolojik ve sosyal işlevselliğin (ödömoni) olması durumu olarak ifade edilmektedir.
Kavram Türkçede; İyi oluş, iyi olma, iyilik, iyilik hali, refah, esneklik gibi ifade ediliyor.
Tanımlar, kavramın ne kadar geniş kapsamlı olduğunu ve insan yaşamı için gerekliliğini gösteriyor. İyilik halinin düşüşte olması dikkat çekiyor ve konu ile ilgili çeşitli ülkeler ve kurumlarda sistemler kuruluyor ve önlemler alınıyor.
Psikolojinin üç alt disiplini iyilik hali konusunda araştırma yapmaktadır:
Girişte “Her şey bilim, psikoloji bilimi sınırlarında olmak üzere..” diye belirtmiştim. Psikolojini bazı alanları konuya daha yakın ve bu konuda bilgi üretiyor. Bunlar;
- Gelişim Psikolojisi: İyilik halinin hayat süresince geliştirilen bir özellik olarak değerlendirilmesi ve incelenmesiyle ilgilenir.
- Kişilik Psikolojisi: İyilik haline Maslow’un “kendini gerçekleştirme”, Rogers’in “tam işlevsel kişi”, Jung’un “bireycilik” ve Allport’un “olgunluk” kavramları çerçevesinde yaklaşır.
- Klinik Psikoloji: İyilik halini biyolojik, psikolojik ve sosyal ihtiyaçlar çerçevesinde açıklar.
İyilik Halini Oluşturan Bileşenler
İyilik halinin bileşenleri farklı bilim insanları tarafından çalışılmış ve birçok modeller oluşturulmuştur. Bunlar önemli çünkü; bireysel ya da kurumsal uygulamalar açısından geniş bakış açısı verecek ve uygulamalara yön gösterecektir. Bunlarda bazıları kısaca şu şekilde açıklanabilir.
Ed Diener’in Üçayaklı Modeli:
Bu model, öznel iyilik hali konusunda oluşturulan bir modeldir. Ed Diener, Utah Üniversitesi ve Virginia Üniversitesi’nde psikoloji profesörüydü daha sonra Gallup araştırma şirketi ile çalışmalar sürdürdü. Model, anlaşılması kolay ve sade bir yaklaşım ile ifade edilmiştir. Diener Mutluluğu öznel iyilik halinin bilimi olarak kabul etmektedir. Mutluluğu bir süreç olarak tanımlamaktadır. Mutluluk, belirli iç ve dış nedenlerden kaynaklanır ve sırayla insanların davranış biçimlerini ve fizyolojik durumlarını etkiler.
Modelde, öznel iyilik halinin başlıca belirleyicilerinden bazılarının, kişinin doğuştan gelen mizacı, sosyal ilişkilerinin kalitesi, içinde yaşadığı toplumlar ve temel ihtiyaçlarını karşılayabilme yeteneği olarak ifade edilmektedir. Öznel iyilik hali yüksek kişiler, kronik olarak stresli, depresif veya öfkeli kişilere kıyasla daha sağlıklı ve daha etkili çalışıyor gibi görünmektedir. Böylece mutluluk sadece kendini iyi hissetmekle kalmaz, aynı zamanda insanlar ve etrafındakiler için de katkı sağlayan bir durumdur.
Diener bu modelde üç ana mutluluk türü ortaya koymuştur.
- Yüksek yaşam doyumu (iyi bir gelir, hedeflerine ulaşmak, yüksek benlik saygısı vs.)
- Sık görülen olumlu duygular (hayattan zevk alma, başkalarını sevmek, sevilmek vs.)
- Seyrek görülen olumsuz duygular (nadir yaşanan endişe, nadir hissedilen üzüntü, kızgınlık vs.)
Carol Diane Ryff’in Altı Faktör Modeli:
Profesör Carol Ryff çalışmalarına Ryff Wisconsin-Madison Üniversitesi Psikoloji Bölümünde başladı. Bu modelde psikolojik iyilik halini oluşturan altı öge sıralanmış ve bunları ölçen bir ölçek tanımlanmıştır. Bu ögeler aynı zamanda, bireylerin tüm potansiyellerini kullanmaya ve yeteneklerini gerçekleştirmeye çalışırken karşılaştıkları zorlukları içine alır.
Ryff, modelini oluştururken iki önemli hususu dikkate aldı. Birincisi, psikolojik iyilik hali teorisi bilimsel olarak geçerli, güvenilir ve ampirik olarak test edilebilir olmalıdır. İkincisi, onun modeli sadece biyolojik veya tıbbi tanımlarla sınırlı kalmayacaktır. Daha ziyade, mutlu bir yaşamın gerçek anlamı hakkında felsefi ima da içerecektir.
Altı Faktör kısaca şöyle ifade edilebilir.
- Kendini Kabul
- Başkalarıyla Olumlu İlişkiler
- Düşünce ve Eylemde Özerklik
- Çevresel Ustalık
- Hayattaki Amaç
- Kişisel Gelişim
Corey Keyes’in Gelişme/Parlama Yaklaşımı:
Prof. Corey Keyes Amerikalı bir sosyolog ve psikologdur. Pozitif psikoloji üzerine yaptığı çalışmalarla tanınır. Keyes, Georgia’daki Emory Üniversitesi’nde ders vermektedir.
Keyes konu ile ilgili olarak Carol Ryff ile birlikte çalışmıştır. Keyes’e göre, iyilik halinin üç boyutu.
- Duygusal veya öznel iyilik hali
- Psikolojik iyilik hali
- Sosyal iyilik hali
Prof. Martin Seligman’ın Pozitif Psikoloji Yaklaşımı ve PERMA Kuramı:
Seligman, pozitif psikolojinin gelişimi konusunda önemli çalışmalar sürdüren Amerikalı bir bilim insanıdır. Pozitif psikolojinin ilgi alanı olan ödomoni (iyi hayat) hayatta en çok değer verilen ve iyi hayata katkı sağlayan ve doyum sağlayan konulara odaklanır. Martin Seligman iyi hayatı, her gün güçlü yönlerini kullanarak oluşturulan özgün mutluluğu ve sonsuz doyumu (haz/gratification) olarak tanımlar.
Seligman’ın PERMA modeli çok boyutlu iyilik hali olarak tanımlanır. Seligman diğer çalışmaları da göz önünde bulundurarak 2011’de yazdığı “Flourish: A Visionary New Understanding of Happiness and Well-being” adlı kitabında bu kavrama yer vermiştir.
Seligman’a göre mutluluk bir “şey”, iyilik hali ise bir “yapı”dır. Bu yapı hava ya da özgürlük gibi kendi başına bir şey değil, kendisine katkıda bulunan farklı bileşenlerle ortaya çıkan bir formdur. Dolayısıyla farklı bileşenlerin oluşturduğu bir yapı denebilir. Bu bileşenlerin baş harfleri modelin adı olarak ortaya çıkmıştır.
- Olumlu Duygular (Positive Emotions),
- Bağlanma (Engagement),
- Olumlu İlişkiler (Positive Relationships),
- Anlam (Meaning)
- Başarı (Accomplishment).
Günümüzde özellikle iş hayatında iyilik hali genel olarak 5 başlıkta konuşuluyor. Bu alanlarda bireysel ve kurumsal bazı önlemler alınıyor ya da uygulamalar gerçekleştiriliyor.
- Duygusal İyilik Hali.Stres yönetimi ve gevşeme tekniklerini uygulama, esnek olma, öz sevgiyi artırma ve iyi duygulara yol açan duyguları üretme becerisi.
- Fiziksel İyilik Hali.Sağlıklı yaşam ve iyi egzersiz alışkanlıkları yoluyla vücudunuzun işleyişini iyileştirme yeteneği.
- Sosyal İyilik Hali.İletişim kurma, başkalarıyla anlamlı ilişkiler geliştirme ve yalnızlığın üstesinden gelmenize yardımcı olacak bir destek ağını sürdürme yeteneği .
- İşyeri İyilik Hali.Profesyonel olarak anlam, mutluluk ve zenginlik kazanmak için ilgi alanlarınızı, değerlerinizi ve yaşam amacınızı takip etme yeteneği.
- Toplumsal İyilik Hali.Gelişen bir topluluğa, kültüre ve çevreye aktif olarak katılma yeteneği.
Sözün Özü..
İyilik Hali, çok önemli ve büyük bir kavram. Konuya odaklanıldığında “Sadece bunlardır. Bunlar yeterlidir.” diyerek kestirip atmak konuya eksik bakmak olur. Bir yazıda şöyle bir cümle okumuştum. “Wellbeing yoğurt ve yogadan öte bir şeydir.” Evet onlarda önemli ama bütünsel yaklaşım daha önemli ve değerli. Kurumsal ve bireysel ihtiyaçların farkında olmak iyilik hali konusunda en önemli ilk adımlardan biridir. Her alanda kişinin kendinin ve kaynaklarının farkında olması, yaşamı daha keyifli kılacak şekilde bunları kullanabilmesi öne çıkmaktadır.
Kaynakça:
- Baltaş, A. 2021, İyilik Haline Derinlemesine Bir Bakış, Kaynak Dergisi.
- Corey L.M. Keyes Editor Mental Well-Being International Contributions to the Study of Positive Mental Health, Springer, 2013.
- Diener E. Happiness: The Science of Subjective Well-Being, Noba Project, University of Utah, University of Virginia
- Seigman MEP. Flourish: A Visionary New Understanding Of Happiness And Well-Being. New York: Free Press; 2011.
- Tchiki Davis, Ph.D. What Is Well-Being? Definition, Types, and Well-Being Skills, Psychology Today January 2, 2019
- Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Well-being
Eray Beceren eray@anahtaregitim.com
